• دانشمندان و مشاهیر علمی بجد

علامه عبدالعلی بیرجندی حنفی(رح): نظام‌الدین عبدالعلی بن محمدحسین بیرجندی حنفی (رح)، فقیه، ریاضیدان و منجم بزرگ اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری وفات سنة 934 هجری قمری، از دانشمندان تراز اول و صاحبنظر عصر خود بود.ایشان بعلت فشار و ظلم عمال صفوی که لبه تیز ستم‌شان متوجه علما ودانشمندان و متنفذین جامعه بود؛ به شهر هرات مرکز و قطب علمی آنزمان مهاجرت نمودند و در آن شهر نزد بزرگان علمای وقت، شرط شاگردی بجای آورده و سرآمد اهل زمان خود شدند، و سمت شیخ‌الإسلامی شهر هرات را احراز نمودند. علامه، در اواخر عمر پیش از وفات دوباره به زادگاه خود بجد مراجعت فرموده و در این دیار دارفانی را وداع گفتند و در قبرستان تاریخی بجد، در کنار دیگر اعضای خانواده خود مدفون گردیدند.

 مرحوم خواندمیر در تاریخ حبیب‌السیر، از ایشان با این عبارات یاد کرده‌است: مولانا عبدالعلی بیرجندی جامع اصناف علوم محسوس و منقول است، و حاوی مسائل انواع فروع و اصول و در علم نجوم و حکمیات بی مثل و بدل است، و در شیوه زهد و تقوی ضرب‌المثل، علم حدیث را نزد حافظ غیاث‌الدین مطالعه کرده و فنون حکمت را در درس مولانا منصور ولد معین‌الدین کاشی تحصیل فرموده و سایر علوم متداوله را از مولانا کمال‌الدین شیخ حسین القنوی کسب کرده و در خدمت شیخ‌الإسلام مولانا سیف‌الدین احمد التفتازانی و مولانا کمال‌الدین مسعود شیروانی نیز شرط تلمذ بجای آورده و آن جناب بصفت تواضع و پرهیزکاری و حلم و دینداری اتصاف دارد، و همواره نقش افاده و تألیف بر صحیفه خاطر شریف مینگارد، و بر تذکره و تحریر مجسطی و شمسیه حساب و زیج جدید گورکانی شروح مفیده در سلک تحریر کشیده و بنام نامی حضرت ممالک پناهی رساله شریفه‌ای در باب ابعاد و اجرام فلکیات در عقد انشاء منتظم گردانیده.

مرحوم دهخدا در لغتنامه خود ذیل نام ایشان چنین می‌نویسد: عبدالعلی فاضل بیرجندی منجم ایرانی، متوفی بسال 934 ه- ق، از آثارش بیست باب در معرفت تقویم و شرح تذکره خواجه نصیرالدین طوسی و شرح مجسطی و حاشیه‌ای بر شرح چغمینی قاضی‌زاده‌است. رجوع به فهرست اعلام التفهیم و کشف الظنون و دائرة المعارف فارسی شود.

از دیگر خدمات علمی علامه عبدالعلی بیرجندی(رح) علاوه بر تألیف کتب متعدد در علوم ریاضیات، نجوم و فقه حنفی که تعداد آن به بیش از بیست عنوان کتاب می‌رسد؛ می‌توان به کشف یک ستاره و استخراج تقویم هشتاد ساله اشاره نمود.

مولانا باقی(رح): منجم و ستاره‌شناس بزرگ و سرشناس بجدی قرن دهم هجری است که در حادثه زلزله مرگبار سال نهصدو پنجاه وشش هجری به ‌همراه اعضای خانواده و تعداد بسیاری از اهالی بجد، در زیر آوار جان‌داد.

مرحوم خواندمیر در تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی (ذیل تاریخ حبیب‌السیر) در ایراد مقدمات در بیان وقوع حادثه زلزله در بعضی از ولایت قائن و غرایب ایام از واقعات، از ایشان چنین یاد میکند: ازجمهور انام و ثقات گرام، استماع افتاد، که در شب چهارشنبه منتصف محرم‌الحرام سنة ست و خمسین و تسئمائه (956) در ولایت قائن که از منسوبات بلاد خراسان است، در پنج قریه زلزله عظیم واقع‌شده ( که اول آن قریه بجد بوده و قریه بیرجند و قریه سیوجان و تقاب و شاهزیله است. چنین واقع‌شده که یک خانه درست نمانده، و یک نفر زنده بیرون نیامده، مگر که در آن شب کسی از آن قریه به محلی رفته‌باشد، و در خوسف کمتر بوده و باز در بجد و بیرجند نیز کمتر بوده)، تخمیناً سه‌هزار نفر یا دوهزار نفر ازین پنج موضع از مرد و زن در زیر بار مانده از خرابه دنیا بمعموره عقبی انتقال نمودند.

واز مردم صادق‌القول نقل صحیح است که قاضی (مولانا) باقی که از قریه بجد بوده، و قاضی آن ولایت بوده و در علم نجوم و هیأت مهارت تمام داشته و روزی که در شب آینده آن، این قضیه عظیم حادث گشته، مردم قریه بجد را اعلام‌داده که درین شب بحسب اوضاع فلکی و انظار کواکب ثوابت و سیار چنان مینماید که قضیه‌ای عظیم روی‌نماید، که اکثر مردم این حدود تلف شوند. مصلحت آن است که امشب مردم با عیال و اطفال از خانه‌های خود بیرون رفته در صحرا شب را بروز آرند، که امکان زلزله عظیم دارد. بعضی از مردم آن حدود(سخن مولانا را قبول کرده بهمراهی قاضی از خانه‌ها بیرون رفتند، و بعضی) از غایت جهل و کسالت تصدیق سخن قاضی نکرده بدستور لیالی سابق در مساکن خود بر بستر استراحت بخواب آسودند، و قاضی با جمعی از متابعان خود در اول آن شب که آخر روز حیات وی بود با عیال و اطفال و سایر متعلقان بجانب صحرا توجه نمودند، و مترصد نزول بلیه معهود میبودند تا زمانی که نصفی از شب بگذشت، و اتفاقاً فصل زمستان بود و اندک برف و بارانی از هوا میبارید. سردی هوا و افسردگی أرض و سما قاضی و اتباعش را متأثر و بی‌تاب ساخت متوجه کواکب گشته فرمود که علامات بلیه معهود گذشت؛ شاید این بلیه در محل دیگر بوقوع انجامیده‌باشد یا اندکی بوده‌باشد. مصلحت آن‌است که بخانه‌های خود مراجعت نموده از برودت و سردی هوا خود را محافظت کنیم، و به هیأت اجتماعی عنان توجه بجانب خانه‌ها معطوف‌ساخته از شدت سرما بجانب خانه سرعت نمودند. اتفاقاً قدم در خانه و منازل معهود نهادن همان بود و آثار وقوع حادثه بلیه زلزله نازل گشت و قاضی و فرزندان و سایر اهل‌بیت در زیر دیوار هلاک‌شدند. بیت:

ازمرگ حذر کردن دو روز روا نیست             روزی که قضا باشد و روزی که قضا نیست

(تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، تصحیح و تحشیه دکتر محمدعلی جراحی، صفحة231)

مرحوم دهخدا در لغتنامه خود در ذیل نام ایشان جنین آورده است: نام قاضیی در ولایت قائن، محمد مفید مستوفی آرد؛ در سنة ست و خمسین و تسعمائة(956 ه- ق) در پنج قریه از ولایت قائن زلزله عظیم وقوع یافت چنانچه سه هزار کس در زیر خاک مانده براه عدم شتافتند. مشهور است مولانا باقی قاضی آن ولایت در علم نجوم مهارت تمام داشته در یکی از قرای خمسه میبود. به اهل آن مکان خبر داده که احتیاط مقتضی آنست که از ده بیرون رفته در خانه‌ها توقف مکنید. مردم ده سخن اورا مسموع نداشته؛ قاضی با متعلقان از ده بیرون رفته تا نصف شب در صحرا بود از سرما متاثر شده به مبالغه فرزندان به ده آمد و همان ساعت زلزله واقع شدو قاضی با همه فرزندان و متعلقان در زیر خاک مانده به عالم بقا رفتند.( از جامع مفیدی ص 839 و 840)

آخوند ملا احمد قهستانی(رح): از بزرگان فقها و دانشمندان حنفی عصرحاضر بجد بودند، که در سال 1302 هجری شمسی همزمان با اولین سالهای روی کار آمدن سلسله پهلوی، به همراه خانواده از بجد به خواف مهاجرت نموده، در آن دیار ساکن شدند. مشهور است که ایشان در آن سرزمین که بسیاری از مردم به هنگام ورود ایشان دچار بیخبری و بیگانگی با تعالیم و احکام حیاتبخش اسلام شده‌بودند؛ تحولی شگرف ایجاد کردند.

فقیه و دانشمند بزرگ حنفی عصرحاضر، حضرت مولانا شمس‌الدین مطهری(رح) به تشویق و راهنمایی ایشان برای ادامه تحصیل علم به شهر هرات و از آنجا به حوزه علمی مشهور دارالعلوم دیوبند در هند مسافرت کرده و پس از سالها تحصیل علم و کسب فیض از محضر اساتید و علمای بزرگ آن سرزمین و احراز مقام استادی به زادگاه خود بازگشتند، و با همکاری و مساعدت ایشان حوزه علمیه احناف خواف که به‌فضل خداوند، امروزه یکی از حوزه‌های برجسته علوم دینی احناف ایران بشمار میرود و هم‌اکنون صدها طلبه از نقاط مختلف در آن مشغول به تحصیل علوم دینی هستند، را پایه‌گذاری کردند.

این دانشمند بزرگ در سال ؟؟13 به لقاءالله پیوست و پیکر پاک ایشان در قبرستان خواف مدفون گردید. مهاجرت ایشان از بجد، سیر تعلیم و تعلم در بجد را دچار ضایعه‌ای عظیم و اسفبارنمود، و روند دیرپای تعلیم وتربیت طلاب علوم دینی در بجد را تقریباً متوقف نمود.

آخوند ملا احمدعلی حنفی بجد(رح): از بزرگان علما و فقهای حنفی عصرحاضر و از مشاهیر رجال بجد بودند که در 25 فروردین سال 1346 هجری شمسی در سن 63 سالگی دار فانی را وداع گفتند؛ عمده شهرت ایشان پس از مقام و مرتبه علمی، اخلاق و منش پسندیده و کرامات و خوارق عادات که به کثرت از ایشان مشاهده و نقل‌شده‌است؛ تلاش ایشان در رفع سوءتفاهمات، تعصبات و اختلافات زیانبار مذهبی، بالا بردن آستانه تحمل مذهبی و تقریب مذاهب اسلامی در منطقه، خصوصاً تحکیم ارتباطات و تعامل بجدیها با غیر بجدیهای مقیم بجد، اهالی بیرجند و مناطق اطراف است.