•  موقعیت جغرافیایی بجد

قریه بجد با وسعت محدوده، 20 کیلومترمربع در 8 کیلومتری جنوب شرق بیرجند، در فاصله500 متری شرق جاده بیرجند- زاهدان واقع شده و مختصات جغرافیایی آن "35 "19 °59 طول شرقی و "21 "50 °32 عرض شمالی است.

در لغتنامه دهخدا درباره بجد چنین میخوانیم: دهی از دهستان شهاباد بیرجند، 12هزار گزی جنوب خاوری بیرجند، سکنه آن 108 تن، آب از قنات محصول آن غلات است.(از فرهنگ جغرافیایی ایران ج9).

• وضعیت آب و هوایی و اقلیمی بجد

بجد در منطقه جنوب خراسان، در ناحیه نیمه بیابانی،  کم باران و نیمه خشک قرار گرفته و بعلت واقع شدن در منطقه حاشیه کویر متأثر از آن و دارای نوسانات بالای دما در طول شبانه‌روز و فصول مختلف سال می‌باشد. پوشش گیاهی منطقه‌ایکه بجد در آن واقع‌‌است؛ بوته‌زار(استپ) است.

• پیشینه تاریخی بجد

چنانکه مشهوراست و در نقلهای سینه به سینه آمده‌است بْرزو یکی از نوادگان انوشیروان، قرنها قبل از ظهور و بروز اسلام، کاریز(قنات) بجد را جاری ساخت و بنای این دیار کهن را که در آغاز به نام خود او بْرزو نامیده می شد؛ پی نهاد. در طول قرون و اعصار متمادی و سالیان درازی که بر این دیار تاریخی گذشت؛ همزمان با تحوّل و تطوّر زبان و فرهنگ مردم این سرزمین نام آن نیز، دچار تطوّر شده  و نهایتاً به شکل امروزی خود (بجد) درآمد. نگاهی به اسناد مکتوب و مدارک تاریخی موجود بیانگر اینستکه حداقل از هشتصد سال پیش تا کنون در نام بجد تغییری رخ نداده است. هرچند در برهه هایی از زمان بعلّت کثرت وجود علمای برجسته و تراز اول  و اولیاء الهی و استقامت سرسختانه و مردانه اهالی آن در ورای باروهای بلند قلعه ایمان و علم در برابر حکّام جور که با سوءاستفاده از قدرت، قصد واداشتن آنها به دست‌کشیدن از باورها و مرامشان داشتند؛ به برج اولیاءالله اشتهارداشته است.

    مشهور است که همزمان با فتح خراسان در زمان خلافت سومین جانشین پیامبربزرگ اسلام jحضرت عثمان ذی‌النورین(رض) مردم بجد با آغوش باز اسلام را پذیرفتند و از این رو سه تن از یاران پیامبراکرم j که مدفن آنها در بجد قرار دارد؛ در بجد مستقر شدند و بجد را بعنوان مرکز فعالیتهای تبلیغی خود برگزیدند.

•     آثار و ابنیه تاریخی بجد

    1- کاریز(قنات) تاریخی بجد: قدیمترین اثر بشری در بجد با قدمتی بیش از 1500سال است و از آغاز تا کنون شاهرگ حیات و اقتصاد ساکنان بجد بوده و است.

    2- گورستان تاریخی بجد: الف: بخش موجود: این بخش از قبرستان تاریخی بجد که زیرنظر مدیریت امور عیدگاه، غسالخانه و قبرستان بجدشریف اداره می‌شود، و هنوز جهت دفن مردگان مورد استفاده قرار میگیرد؛ بعلّت در بر داشتن بنای آرامگاه سلطان زیدبن ابراهیم بن موسی الکاظم(رضی الله عنهم) از بزرگان اولیاءالله اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری بجد، مدفن علّامه، مولانا عبدالعلی بیرجندی حنفی بجدی(رح)، فقیه، ریاضیدان و منجّم بزرگ اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری، مولانا باقی(رح)، منجّم بزرگ قرن دهم هجری و غالب علما و اولیاءالله ساکن بجد و ویژگیهای منحصر به فرد دیگر منجمله سادگی ظاهر قبرستان و سبک ساخت صورت قبور که معنویّت و عبرت انگیزی خاصی به این قبرستان بخشیده است؛ بطوریکه در اولین نگاه، ناخودآگاه قبرستان مشهور بقیع  در مدینه منوّره را به ذهن ناظر آگاه متبادر میسازد، دارای اهمیت تاریخی بوده و اخیراً به پیشنهاد اداره میراث فرهنگی بیرجند با شماره 4798 در فهرست آثار ملّی ایران به ثبت رسیده است.

    ب: بخش واقع در محلات مسکونی: بخشی از شمال قبرستان بجد، که غالباً در دویست سال اخیر در بخش مسکونی واقع شده و بتدریج بر روی آن خانه‌سازی شده و آثار آن محو شده‌است، و بجز تعداد معدودی از قبور، منجمله  قبور سه تن از یاران پیامبر بزرگ اسلام j و همچنین قبور تعدادی از اولیاءالله، که حفظ شده و بطور پراکنده  در لابلای منازل مسکونی به چشم میخورد؛ اثری از آن برجای نمانده‌است. قبور گبرها(آتش پرستها) که ساکنین اولیه منطقه و نیاکان اهالی محل بوده‌اند بخشی از آن بوده که امروزه از آن نیز اثری به چشم نمیخورد.

در سایت اینترنتی Birjand. net درباره قبرستان تاریخی بجد چنین میخوانیم: این قبرستان تاریخى در فاصله 300 مترى شرق روستاى بجد از توابع بخش مرکزى بیرجند و در دامنه رشته تپه‌‏هاى رسوبى که از سمت غرب به شرق کشیده شده‏اند قرار دارد و محوطه وسیعى را شامل مى‏شود که تا حال حاضر نیز مورد استفاده قرار مى‏گیرد. در جریان کاوش انجام گرفته در بخشى از قبرستان، تعدادى قبر از زیر خاک بیرون آمد که یکى از آنها منسوب به علامه عبدالعلى بیرجندى، دانشمند و ریاضى دان قرن نهم ه’. ق است. این قبرها به وسیله آجرهاى مربع و مستطیل مشخص شده‌‏اند و حد فاصل بین برخى از قبرها با آجرهاى شش گوش فرش شده است. پراکندگى سفال در سطح قبرستان بسیار کم بوده و سفال‏هاى موجود از نوع سفال‏هاى لعابدار اسلامى تا صفوى هستند. این قبرستان با شماره 4798 در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسیده است.
جهت کسب اطلاعات بیشتر مى‏توانید به آدرس سایت اینترنتى مدیریت میراث فرهنگى بیرجندWWW.Birjandmiras.org مراجعه نمائید.

  3- قلعه تاریخی بجد: این قلعه که در سمت مشرق بجد بر روی تپه های مشرف بر بجد قرارداشت، و بخشی از حصار آن تا چند سال پیش بر فراز تپّه های مذکور خود نمایی میکرد؛ متاسفانه در سال 1368 ناآگاهانه جهت احداث بنا بوسیله یکی از اهالی بجد تصرف، تخریب و تسطیح گردید، و باقیمانده  آثار این اثر ارزشمند تاریخی بکلی محو گردید.

 4- مساجد تاریخی بجد: الف: مسجد خواجه‌های نقشبندی(جامع قدیم) بجد: این مسجد با بیش از 850 سال قدمت، در بخش شمالغرب بجد قدیم واقع شده و هنوز مورد استفاده نمازگزاران بجدی قرار میگیرد، و در برهه ای از عمر طولانی خود خانقاه و محل استقرار خواجه‌های طریقة نقشبندی(یکی از طریقتهای صوفیه) بوده است. بنای ساده، دیوارها و ستونهای بسیار قطور گلی و استفاده از دای در بنای دیوارها و ستونهای این مسجد از مهمترین ویژگیهای آن بشمار میرود.

  ب: مسجد ازبک(جامع تابستانی) بجد: این مسجد که بر جای مسجد بسیار قدیمیتری که قدمت آن بر ما معلوم نیست؛ ساخته شده یکی از 99 مسجدی است که بنا بر نقلهای تاریخی بوسیله شاهزاده تیموری که نذر کرده بود، در صورت برآورده شدن خواسته اش، 100 مسجد احداث نماید؛ ساخته شده است، و حدود 650 سال قدمت دارد، و با شماره ؟ در فهرست آثار تاریخی شهرستان بیرجند به ثبت رسیده است. در بنای این مسجد از مصالح سنگ، آجر، چوب، گل، گچ خاکی و ملات گل آهک، استفاده شده، و گنبد و ایوان میانی با ارتفاع بیش از 8 متر از ویژگیهای این بنا بشمار میرود. متاسّفانه مرمّت غیر اصولی این مسجد تاریخی و زیبا در سالهای دهه 1360 هجری شمسی بسیاری از ظرافتها و زیباییهای نمای آنرا زایل کرد.

از دیگر مساجدی که به این سبک بوسیله شاهزاده تیموری ساخته شده‌اند؛ میتوان از مسجد جامع هندوالان(مسجد حضرت عثمان ذی‌النورین رض) و مسجد جامع قدیم قاین نام برد.

  ج: مسجد آخوند صالح: این مسجد با بیش از 500 سال قدمت، یکی دیگر از مساجد تاریخی و از آثار تاریخی دوره صفویه بجد است که همچنان دایراست.

    د: مسجد عطاءالله خان(علیا): بنای این مسجد که به همت بازرگان نیکوکار، مرحوم عطاءالله درمیانی(رح) در محله جدید بجد احداث شده؛ در سال 1174 هجری قمری (250 سال پیش) به اتمام رسید. این بنا از نظر ظرافتهای معماری و زیبایی ظاهر و فضای درونی بر دیگر مساجد تاریخی بجد برتری دارد.

    5- بنای تاریخی کنسولگری (لین - line) انگلیس: این بنا در سالهای دهه 1920 میلادی (1299 هجری شمسی) بوسیله نیروهای استعمارگر انگلیسی مستقر در منطقه در زمینهای اهالی بجد ساخته شد و پس از خروج آنها سالها متروک ماند و در سال 1321 هجری شمسی(1942 میلادی) بوسیله معتمدین و بزرگان بجد مرمّت شده و در اختیار اداره فرهنگ (آموزش و پرورش) وقت بیرجند قرار گرفت که بابت مدرسه ابتدایی بجد مورد استفاده قرار گیرد؛ متاسّفانه این بنا در اوایل شهریور ماه 1378 هجری شمسی، پس از اینکه حدود 50 سال مورد استفاده دبستان جامی بجد قرار گرفته بود و با احداث ساختمان جدید دبستان، در اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70هجری شمسی در زمین اهدایی اهالی بجد، حدود 10سال بلا استفاده مانده بود؛ علی‌رغم ارزش تاریخی و هشدار کارشناسان میراث فرهنگی بیرجند، در عین آگاهی و اطلاع مسئولین وقت اداره آموزش و پرورش بیرجند و دیگر مسئو لین شهرستان بیرجند، عدواناً تصرف و تخریب شد.

  6- منزل ابراهیم گل‌محمد(مشهور به کاروانسرا)، حوض حاجی هاشم، آب انبار سرده، شبکه تونلها(راههای زیرزمینی) متصل کننده بعضی منازل و نقاط حساس به قلعه تاریخی بجد، آسیاب‌های آبی و... از دیگر آثار تاریخی بجد هستند.